Opbouw van het onderzoek

De opkomst van de eendenkooien, toentertijd meestal aangeduid als vogelkoy of vogeldrift ligt aan het einde van de 15e eeuw. Wellicht nog vroeger, maar daar is op dit moment geen bewijs voor. De oudste vermelding die we kennen, komt uit de Gelderse Leenboeken en vermeldt een vogelkoy bij het plaatsje Acquoy. Zo goed als zeker is dit de kooi Acquoy 2 (zie bij Acquoy) 

'3 kamp lants, gelegen op den Koy, streckende van der Ackoyscher meer tot den Vorstenlande to, an d' een sijde gelegen Philips erfgenamen van Deyl ende oeneden Ot van Malsen, tot Zutphenschen rechten opgedragen bij Koloff ende Johan B r u y n e n s o o n, gebroderen, op Dirck Janssoon bast. van V u y r e n, an°. 1453. Hier staet boven an: dit hoert in Balthazars hoeve.'

De jacht, bij vogelkoyen genaamd ‘vogelary’, was een privilege van de heer van een Heerlijkheid en enige registratie van de bouw van een vogelkoy was niet aanwezig, het was een interne aangelegenheid. Echter bij de overdracht van een leen of bij vererving werd er wel aangegeven of er sprake was van een vogelkoy, omdat dit een duidelijk meerwaarde had bij het betreffende stuk land. De aanleg van een vogelkoy was een kostbare onderneming. Je moest beschikken over het land, de kooiplas en vangpijpen uitgraven en de laatste voorzien van een overkapping van netten en/of rijshout. Daarnaast was er natuurlijk economisch gewin in de vorm van de vangsten. Van enige centrale registratie was geen sprake. De informatie is dan ook hoofdzakelijk te vinden in genoemde leenboeken en in oud rechterlijke archieven (ORA’s). Een belangrijke factor is de bijdrage van buurman/vriend Peter van Maanen, die niet specifiek opzoek is naar informatie over vogelkooyen en eendenkooien, maar alle vermeldingen die hij tegenkomt bij zijn genealogische zoektocht, aan mij doorgeeft.

Zoeken naar de onbekende/bekende speld

De vermeldingen gaven vaak alleen maar de namen van de belanghebbenden en een summiere plaatsbepaling in de vorm van wie de buren waren en de plaatsnaam (bv. oost Pieter Pietersz, west Arie Jansz en ‘onder’ Asperen). Veel ontdekkingen kwamen naar voren in genealogische onderzoeken in genoemde ora’s. Daarnaast hebben sommige huizen nog archieven waar bv een pachtovereenkomst of een afrekening te vinden is (Huizen Waardenburg/Neerijnen). In Bommelerwaard had het Bommels Gasthuis een aantal eeuwen twee kooien in bezit. De rentmeester hield dat allemaal keurig bij, zodat over de gehele periode bekend is wie de pachters waren.
Dagelijks komt uit de diverse bronnen veel informatie naar boven, wat af en toe correcties tot gevolg heeft.

Wat meer lijn

Het bouwen en exploiteren van Vogelkooyen liep in het begin van de 16e eeuw in Holland wat uit de hand.
Karel V vaardigde in 1550 een Placaat uit dat de bouw wat aan banden legde en dat aan bepaalde voorwaarden moest worden voldaan. In Gelderland kwam die beperkte regulering pas later op gang (1608).

In dit gebied moest voor de bouw van een kooi een octrooi worden aangevraagd. Maar van een centrale registratie was geen sprake. Pas in 1807 kwam hier verandering in en werd de registratie centraal, per provincie en regio geregeld (zie Registratie).

Het enige probleem met deze registratie is dat ook hierbij de ligging van de kooi omschreven wordt met slechts het noemen van de plaatsnaam (onder Asperen).

Tussen 1811 en 1832 zijn de eerste kadasterkaarten gemaakt en zijn de eigenaars opgetekend. Aan de hand hiervan kunnen zeer veel kooilocaties worden gevonden. Per kooi is hierdoor een overzicht ontstaan wie de registratie heeft gedaan en wie de eigenaar was.

De exacte locatie van de kooi is door mij ingetekend op een kaart uit rond 1900 en de locaties zijn per plaats gegroepeerd. Deze kaart dient als opening van de hoofdpagina per plaats. Op basis van deze kaarten zijn de locaties ingetekend op de topografische kaarten van het kadaster, deze kaarten stammen uit 2005. Van de locaties heb ik foto’s gemaakt, vaak alleen nog maar een weiland, maar ook duidelijke relictsporen zijn er te zien. Waar mogelijk heb ik ook foto's van de nog bestaande kooien gemaakt.